Henk bij de Weg

Opnieuw heeft Gene Sharp een werk toegevoegd aan zijn toch al lange reeks van publicaties. Het boek, getiteld Waging Nonviolent Struggle. 20th Century Practice and 21st Century Potential, is te zien als een handboek voor geweldloze actie. In die zin vat het al het voorgaande werk van Sharp samen, maar het trekt hieruit ook conclusies voor de praktijk van de geweldloze conflictvoering.

De inmiddels 78-jarige Sharp heeft een lange carrière als vredesonderzoeker achter de rug en, wat minder bekend is, ook als vredesactivist. Zijn uitgangspunt is altijd geweest dat conflicten geweldloos moeten worden opgelost. Voor Sharp verwijst "geweldloos" hier echter niet naar de oplossing van conflicten als zodanig maar naar een manier om conflicten aan te gaan en "uit te vechten". Het is voor hem een strijdwijze. Geweld is, aldus Sharp, namelijk niet zo maar agressie of een kwaad. Het is een manier om een conflict aan te pakken. Wil je van geweld afkomen dan zul je er een middel ter vervanging tegenover moeten stellen en dat is geweldloze actie.

Aanvankelijk was het Sharp echter allesbehalve duidelijk hoe een conflict geweldloos aangepakt moest worden, dat wil zeggen wat de geweldloze middelen waren en hoe die effectief ingezet konden worden. Uiteraard waren er historische voorbeelden zoals die van Gandhi, maar een overzicht of een theoretische fundering ontbraken. Sharp heeft zich zijn leven lang ingezet om dit overzicht te geven en deze fundering te verschaffen. Zijn benadering is dan ook in de eerste plaats wetenschappelijk geweest.

Al tijdens zijn sociologiestudie hield Sharp zich met de bestudering van geweldloze actie bezig. Een van zijn inspiratiebronnen daarbij was de Nederlandse vredesonderzoeker en -activist Bart de Ligt (1883-1938). Sharp weigerde dienst tijdens de Korea-oorlog (1950-1953) en bracht daarvoor negen maanden in de gevangenis door. In 1955 ging hij naar Europa om aan de universiteiten van Oslo en Oxford te gaan studeren en werken. Vanaf 1967 zette hij zijn loopbaan in de Verenigde Staten voort, onder meer aan de universiteiten van Boston en aan Harvard. In 1983 richtte Sharp het Albert Einstein Instituut op, waarvan hij ook enige tijd voorzitter was. Dit instituut stelt zich ten doel om het onderzoek naar en het strategisch gebruik van geweldloos handelen bij conflicten te bevorderen.

Bekend uit Sharps werk is vooral de lijst van 198 methoden van geweldloze actie, die hij in zijn proefschrift The Politics of Nonviolent Action (1973) gepresenteerd heeft. Hij geeft het gebruik van deze methoden bovendien een gedegen theoretische fundering, waarbij hij zich onder andere laat leiden door het eerder door de Franse jurist Étienne de La Boétie (1530-1563) geformuleerde idee dat de macht van een leider berust op de gehoorzaamheid van de onderdanen. Waarom gehoorzamen de mensen eigenlijk? Ter beantwoording van deze vraag noemt Sharp een aantal "machtsbronnen" waarover een heerser beschikt, zoals gezag, menselijke en materiële hulpbronnen en sancties. Sharp wijst er echter op dat gehoorzaamheid in wezen vrijwillig is en dat de onderdanen de mogelijkheid openstaat deze in te trekken en de machtsbronnen aan te tasten. Daartoe kunnen ze gebruik maken van de genoemde 198 methoden van geweldloze actie.

Sharp benadrukt dat men om van deze geweldloze methoden gebruik te maken niet principieel geweldloos behoeft te zijn, dat wil zeggen dat men geweldloosheid niet als een bepaalde levenswijze behoeft op te vatten. Het is voldoende dat men pragmatisch geweldloos is, dat wil zeggen dat men geweldloosheid opvat als een bepaalde techniek om actief verzet te plegen. Wat wel belangrijk is, is dat de geweldloze actievoerder strategisch denkt en dat de geweldloze actiemiddelen planmatig worden ingezet om de machtsbronnen van de heerser aan te tasten en dat de acties goed worden voorbereid, wil men resultaat bereiken. Dit mede omdat elke vorm van geweld, in het kader van een te voeren geweldloze strijd, de opponent in de kaart speelt en het doel dat men nastreeft ondermijnt.

Geweldloze actie is voor Sharp niet alleen een academische aangelegenheid geweest. Hoewel het wetenschappelijke onderzoek ervan altijd zijn belangrijkste bezigheid was, is Sharp zelf ook bij een aantal acties betrokken geweest. Al als student was dit het geval. Verder was Sharp in de jaren vijftig enige tijd secretaris van A.J. Muste, een bekende persoonlijkheid uit de Amerikaanse geweldloosheidsbeweging. Zijn belangrijkste praktische activiteiten dateren echter van veel later, hoewel Sharp, zoals hij zelf zegt, nooit rechtstreeks aan een campagne heeft deelgenomen. Dit wil niet zeggen dat hij geen belangrijke invloed heeft gehad. Sharp is diverse keren in het Midden Oosten geweest en heeft daar zowel voor Palestijnen als voor Israëli’s lezingen en workshops gegeven.

Zijn belangrijkste bijdrage aan de praktische geweldloze strijd is evenwel het boekje From dictatorship to democracy, dat inmiddels in vele talen vertaald is (evenals trouwens veel ander werk van Sharp). Het is een beknopte handleiding voor geweldloze actie en heeft inmiddels bij veel acties en bewegingen zijn waarde bewezen. Sharp schreef het in 1983 op verzoek voor de Birmese democraten. Aanvankelijk werd het in delen als een soort feuilleton in Thailand in een Birmese krant gepubliceerd. In 1993 werd het er ook als boek uitgegeven. Ook werden er door het Albert Einstein Instituut in Thailand en Birma aan leden van de Birmese oppositie "jungle workshops" in geweldloze actie gegeven.

In 1989 was Sharp in Peking als toeschouwer aanwezig bij de dramatische gebeurtenissen op het Tienanmenplein. Bij de onafhankelijkheid van de Baltische staten in 1991 zijn Sharp en zijn medewerkers van het Albert Einstein Instituut als adviseur betrokken geweest. Hun grootste successen behaalden Sharp en het instituut echter bij de volksbewegingen in Servië, de Oekraïne en Georgië. Bij al deze bewegingen is van het boek From dictatorship to democracy gebruik gemaakt. Otpor, de door de studenten geleide oppositiebeweging in Servië, die in 2000 president Milosevic ten val bracht, verwerkte het met Sharps The Politics of Nonviolent Action in hun "Otpor Gebruikershandboek". Robert Helvey, tot voor kort voorzitter van het Albert Einstein Instituut, gaf in Boedapest workshops aan leden van Otpor. Otpors kennis en ervaring werden vervolgens doorgegeven aan oppositiebewegingen in Georgië en de Oekraïne, waar in 2003 en 2004 de presidenten Shevardnadze en Koetsma ten val werden gebracht. Ook de leiders van de Georgische en Oekraïense bewegingen ontvingen advies van de medewerkers van het Albert Einstein Instituut. Momenteel bestaan er contacten met de oppositiebeweging in Wit-Rusland. Ook elders zijn Sharp en zijn medewerkers als adviseur opgetreden of hebben ze workshops georganiseerd. Hierdoor is Sharp de belangrijkste theoreticus achter de hedendaagse geweldloze bewegingen geworden.

Met zijn boek Waging Nonviolent Struggle geeft Sharp een waardige afronding aan een leven lang wetenschappelijke en praktische inzet voor de zaak van de geweldloosheid. Sharp karakteriseert het boek zelf dan ook terecht als "leren van een eeuw geweldloze strijd". Het boek, dat Sharp overigens met de assistentie van een aantal medewerkers geschreven heeft, vat, zoals een dergelijk werk betaamt, voorgaand werk samen. Anderzijds biedt het ook nieuwe inzichten. Hiertoe is het in vier delen verdeeld. Het meeste uit het eerste en derde deel is bekend uit Sharps The Politics of Nonviolent Action en vat samen wat daarin behandeld is op het gebied van de methoden en dynamiek van geweldloze actie. Nieuwe inzichten vinden we vooral in deel twee en vier. Deel twee bevat 23 gevalsbeschrijvingen van geweldloze actie, sommige "oud" en eerder in Sharps werk beschreven, andere "nieuw", omdat de er beschreven gebeurtenissen recentelijk hebben plaatsgevonden. De 23 gevallen worden echter zo beschreven, dat ze vergelijkbaar zijn en dat we er, hopelijk, uit kunnen leren. Om dit laatste te bevorderen, wordt dit deel afgerond met een hoofdstuk waarin de beschreven voorbeelden worden geanalyseerd en beoordeeld. Deel vier behandelt wat Sharp in de loop der jaren steeds meer is gaan benadrukken: het belang van voorbereiding en planning. Succes is vaak geen toeval maar kan worden afgedwongen. Dit geldt ook voor geweldloze actie. Om succes af te dwingen is strategische planning nodig. Wat houdt dit echter in? Wat zijn de niveaus van planning? Op wat voor factoren moeten we letten? Hoe gaan we bij planning te werk? Deze vragen komen in dit vierde deel van het boek aan de orde. Omdat het boek echter niet alleen een samenvatting is van ervaringen uit het verleden maar ook geschreven is met het oog op de toekomst, wordt deel vier afgerond met een hoofdstuk over de mogelijke toepassingen van geweldloze strijd in toekomstige situaties.

Ik heb Waging Nonviolent Struggle een handboek genoemd. Dat is het ook, maar veel blijft nog algemeen en vereist een directe vertaling naar concrete situaties. Dat is geen probleem, want daarvoor kunnen we terecht bij eerder werk van Sharp. In de eerste plaats valt daarbij te denken aan het al genoemde The Politics of Nonviolent Action en From dictatorship to democracy, waarbij vooral dit laatste zich inmiddels in de praktijk bewezen heeft.

Geweldloosheid loopt als een rode draad door Sharps leven. Toch is het opvallend dat hij zich later geen pacifist meer wil noemen. Een pacifist is, aldus Sharp, iemand die zich concentreert op wat hij of zij afwijst. Sharp wil zich evenwel concentreren op wat men moet doen. Dat hij daartoe in staat is, heeft hij andermaal met zijn boek bewezen.

Gene Sharp, Waging Nonviolent Struggle. 20th Century Practice and 21st Century Potential, Porter Sargent Publishers, Boston, 2005. ISBN 978-0-87558-162-0 (paperback).

Gene Sharp heeft veel gepubliceerd. Zijn belangrijkste werken zijn:

- The Politics of Nonviolent Action, Porter Sargent Publishers, Boston, 1973

- Gandhi as a Political Strategist, Porter Sargent Publishers, Boston, 1979

- Social Power and Political Freedom, Porter Sargent Publishers, Boston, 1980

- Making Europe Unconquerable. The Potential of Civilian-Based Deterrence and Defence, Taylor and Francis, Londen, 1985

- From dictatorship to democracy, Albert Einstein Institution, Boston, 2003

Diverse publicaties van Sharp zijn gratis te downloaden van de website van het Albert Einstein Instituut (zie beneden). Verder zijn de werken van Sharp in vele talen vertaald. Zie ook daarvoor de website van het Albert Einstein Instituut.

De Stichting voor Actieve Geweldloosheid (SVAG) in Zwolle heeft nog de volgende Nederlandse uitgaven van Sharp beschikbaar (de nummers achter de titels verwijzen naar de serienummers van de SVAG):

- Geweldloosheid: moreel principe of politieke techniek? (55 blz. / AG1) € 2,25

- Burgerlijke ongehoorzaamheid in een demokratie? Wat te doen als geen kompromis mogelijk is? (43 blz. / AG2) € 2,05

- Afschaffing van oorlog als een realisties doel. Geweldloze sankties in plaats van diktatuur, massamoord, oorlog en onderdrukking. (56 blz. / AG8) € 2,70

- Een einde maken aan onderdrukking; strategiese problemen van de verzetsbeweging in Zuid-Afrika. (32 blz. / AG10) € 1,80

- Progressieve politiek en geweldloze politieke techniek. (24 blz. / AG12) € 1,60

- De politiek van geweldloze aktie. Dit is een samenvatting van Sharps 3-delige werk The Politics of Nonviolent Action, incl. de 198 methoden van geweldloze actie (91 blz. / GA5) € 1,15

- Naar een onveroverbaar Europa (216 blz. D12) € 11,35

Enkele websites waar men informatie over Sharp, zijn theorie en het Albert Einstein Instituut kan vinden:

- http://www.aeinstein.org De website van het Albert Einstein Instituut.

- http://www.aeinstein.org/organizations/org/GSpublist-1.pdf Lijst van publicaties van Sharp.

- http://www.fletcherledger.com/archive/2001-11-05/110501_FfinalLank,%20Stephan%20Gene%20Sharp%20Workshop.htm Verslag van een workshop met Sharp waarin een aantal centrale punten uit zijn machtstheorie aan de orde komen.

- http://www.uow.edu.au/arts/sts/bmartin/pubs/89jpr.html Uitstekend artikel van Brian Martin over de machtstheorie van Sharp, dat eerder verschenen is in het Journal of Peace Research.

- http://en.wikipedia.org/wiki/Gene_Sharp Kort artikel van de Internet-encyclopedie Wikipedia over Gene Sharp met verdere links.

- http://www.peacemagazine.org/198.htm Sharps lijst van 198 geweldloze actiemethoden.

- http://www.canvasopedia.org/files/serbian/CTI_Serbian_Political_Substance.doc Een analyse van de toepassing van Sharps theorie in de praktijk door een vertegenwoordiger van Otpor (de organisatie die leiding gaf aan de geweldloze beweging in Servië, die leidde tot de val van Milosevic).

- http://www.nytimes.com/2011/02/17/world/middleeast/17sharp.html?_r=1 Een artikel over Sharp en de invloed van zijn werk op de revolutie van 2011 in Egypte.

Interviews met Sharp op het Internet:

- http://www.fragmentsweb.org/fourtx/sharpint.html Interview door James VanHise uit 1983 maar nog steeds interessant.

- http://www.why-war.com/news/2003/07/09/aninterv1.html Interview uit 2003 uit het Peace Magazine door Metta Spencer.

- http://www.newint.org/issue296/interview.htm Interview door Noreen Shanahan.

- http://www.nytimes.com/2011/02/17/world/middleeast/17sharp.html?_r=1 

terug