Vanaf het midden van de 19e eeuw tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd er rondom Antwerpen een ring van forten aangelegd die de stad bij oorlog
moest beschermen tegen bombardementen en bezetting. Nadat de Duitsers bij hun inval in augustus 1914 de fortenlinie van Luik hadden doorbroken, trok het Belgische
leger zich terug op de Vesting Antwerpen. Op 10 oktober bleek ook deze positie uiteindelijk onhoudbaar en trok het Belgische leger zich terug achter de IJzer. Toen de
Duitsers Antwerpen hadden ingenomen, wilden ze hun positie van hun kant beschermen tegen een geallieerde aanval. Hiertoe werden een groot aantal bunkers rondom
de stad gebouwd. Deze bunkerlinie is echter nooit gebruikt, omdat in 1918 de wapenstilstand van kracht werd net voordat de geallieerde troepen deze hadden bereikt.
Onderstaande foto's geven een beeld van zowel de Belgische forten als van de Duitse bunkers en bunkerlinie.
–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–
1) De buitenste fortengordel van Antwerpen


Het Fort van Haasdonk (zie boven) behoorde tot de buitenste verdedigingsring van Antwerpen. Het fort  is tussen 1908 en 1913 gebouwd, het is geheel
van beton en het is trapeziumvormig. Bij het begin van de Eerste Wereldoorlog was het nog nauwelijks bewapend. Het kon in oorlogstijd ongeveer 330
man bergen. Door de uitschakeling van forten in de omgeving, waarop de Duitse aanval zich concentreerde, gevolgd door de inname van de Vesting
Antwerpen, is het fort niet feitelijk in actie geweest.



Het Fort van Steendorp (zie foto's boven) heette oorspronkel Fort Rupelmonde. Het is tussen 1882 en 1892 gebouwd en kreeg in 1909 zijn huidige naam (ook kortweg Fort Steendorp). Het is
het laatste fort in België dat geheel met baksteen is gebouwd. Het  werd bovendien voorzien van droge grachten, wat in de Lage Landen uitzonderlijk is. In 1906 werd het fort met beton versterkt
en in 1913 werd opnieuw met aanpassingen begonnen. Deze werden door het uitbreken van de oorlog echter nooit voltooid. De vroeger droge grachten staan nu vol water, zoals de foto's laten
zien. Ook is het fort nu bijna geheel overwoekerd en is het een uniek natuurgebied geworden. Evenals bij Fort van Haasdonk werd ook bij het Fort van Steendorp tijdens de Eerste Wereldoorlog
niet gevochten. Toen het Belgische leger op 10 oktober 1914 de Vesting Antwerpen opgaf, werden wapens en munitie opgeblazen, waardoor het fort zwaar beschadigd werd. De foto's geven een
impressie van het Fort van Steendonk in zijn huidige staat. De foto linksboven toont de ingang van het fort.

De bouw van het Fort van Liezele in Puurs wordt in 1908 begonnen, evenals die van het Fort van Haasdonk (zie boven). In 1914 is het min of meer klaar. Bij de inval van de Duitsers in België op 4 augustus 1914 worden nog snel een aantal extra verdedigingsmaatregelen genomen zoals het platbranden van de omgeving om een vrij zicht te verkrijgen. Begin september, als de Duitsers Antwerpen aanvallen, wordt het fort een aantal malen met veldartillerie beschoten. Als dan begin oktober het Belgische leger zich achter de IJzer-linie terugtrekt, blijft comman- dant Fiévez niets anders over dan het fort over te geven (10 oktober 1914). Daarna wordt het Fort van Liezele deel van de Duitse verdedigingslinie van Antwerpen en wordt het met een aantal betonnen bunkers versterkt. Na WO 1 blijft het zijn militaire functie behouden maar tijdens de Duitse inval in 1940 vinden er geen gevechten plaats. Na 1945 wordt het fort ontman- teld en veranderd in een museum. Op de bovenste drie foto's zien we de ingang van Fort Liezele met de verdedigingsgracht. De foto linksonder toont een plaquette bij de ingang die vermeldt dat op 11 maart 1921 de "Krijgs- raad van Brabant [heeft] geoordeeld 'dat het gedrag, het beleid, de werkzaamheid en de krachtdadige houding van den bevelhebber Fiévez steeds voor allen een voorbeeld  is geweest, dat hij daarover dient gelukgewenscht' ". De foto midden onder laat een stuk beton met een gat erin zien dat uit de Schans Letterheide afkomstig is. Het bord vermeldt dat op 8 oktober 1914 bij een beschieting om de Duitse inname van de schans te verhinderen een granaat in de muur ervan bleef steken en explodeerde. Bij de beschieting vielen aan Duitse kant een dode en twee ge- wonden. Op de foto rechtsonder zien we drie van de door de Duitsers nabij het Fort van Liezele gebouwde bunkers.

Het Fort van Breendonk bij Willebroek op de foto's hierboven is vooral bekend en berucht, doordat het tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetter gebruikt werd als gevangenenkamp en doorgangskamp. Evenals de andere forten op deze pagina werd het echter oorspronkelijk gebouwd als onderdeel van de verdedigingsgordel rond Antwerpen. De bouw was tussen 1909 en 1914. Het fort werd op 8 oktober aan de Duitsers overgegeven zonder dat het een rol van betekenis in de strijd had gespeeld. Wel was het zwaar beschoten, waarbij commandant François Weijns omkwam. De schade van de beschieting werd door de Duitsers slechts gedeeltelijk hersteld en is nog steeds te zien. Ook hier hebben de Duitsers in de buurt enkele bunkers gebouwd. In het interbellum werd het fort nauwelijks gebruikt. In 1947 werd het tot Nationaal Gedenk- teken verklaard. Bij de ingang van het fort bevindt zich een plaquette die de gevallen commandant en de eveneens gesneuvelde soldaat Maurice Detros eert (foto rechtsboven).

Op het terrein naast de ingang van het Fort van Breendonk staat het bijgaande monument, genaamd "De Weerstander", of ook wel "De Verzetsstrijder". Het beeld laat een verzetstrijder zien die "ge- knield maar niet geknecht" is, net als de Belgen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Het is het Nationale Gedenkteken voor de politieke gevangenen in beide wereldoorlogen. Het bronzen standbeeld is geplaatst op een natuurstenen sokkel, samen meer dan vier meter hoog en vijf ton zwaar. Het is van de hand van de Wit-Russische beeldhouwer Idel Ianchelevici en gerealiseerd door de Compagnie des Bronzes in Brussel. In 1954 werd het door Koning Boudewijn onthuld.

In Breendonk in de Schaafstraat, op steenworp afstand van het fort, staat een monument voor de Duitse kapitein Arthur Engel van het 35e Reserve Infanterieregiment. Engel, geboren op 2 februari 1873 is hier op 4 september 1914 gesneuveld bij de gevechten rond Antwerpen. Ter nagedachtenis heeft zijn weduwe een monument laten plaatsen (foto links). Naast informatie over de persoon staat op het monument de tekst "Hij was een voorbeeld als held. Eer de nagedachtenis van allen die hun heroïsche dood vonden in deze vervulling van hun plich- ten." Op de foto rechts zien we een deel van het informatiebord bij het monument.

–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–
2) De binnenste fortengordel van Antwerpen

1	2	3	4
5	6	7	8
9	10	11	12
13	Fort 4 te Mortsel is een van de acht forten die behoorde tot de Brialmontgordel. Deze fortengordel werd vanaf omstreeks 1860 aangelegd en moest de Vesting Antwerpen in geval van oorlog als laatste nationaal toevluchtsoord beschermen. Door nieuwe militaire ontwikkelingen was dit idee echter al snel na de aanleg van de gordel verouderd. Fort 4 werd van 1860-1865 gebouwd volgens hetzelfde plan als de andere forten. Het heeft een trapeziumvormig grondplan en een oppervlakte van 35 hectare. De gracht is 40-50 m breed. Het was gebouwd uit baksteen. Later werden in verband met de ontwikkeling van de wapens een pantserkoepel toegevoegd en werd het baksteen met beton versterkt. Na de Duitse inval in 1914 verbleef de koninklijke familie een tijdje in het fort. Op 3 oktober van dat jaar werd Fort 4, samen met de Forten 3 en 5 beschoten. Een batterij van het fort kreeg een voltreffer, waarop het garnizoen het fort verliet en de bezetting overgenomen werd door de Britten. De nacht daarop werd de fortengordel echter opgegeven en werd Fort 4 verlaten. In 1924 verloor het definitief zijn verdedigende functie en werd het onder meer als militair depot gebruikt. In 2000 werd Fort 4 eigendom van de Stad Mortsel en sindsdien wordt het beheerd als historisch erfgoed en heeft het een recreatieve functie. De foto's hierboven laten zien hoe ruim het fort was opgezet. Foto 1 toont de ingang aan de achterkant (naar Antwerpen gericht). Dan komt een droge gracht (2) en dan de toegang tot het hoofdgebouw (3). Foto's 9-11 laten zien hoe ruim het fort van binnen wel was. Via de opgang van foto 8 komt je van het hoofdgebouw op het terreplein (12). Rechts op foto 12 zien we de achterkant van de caponnière, de vooruitstekende punt van het fort die naar de vijand gericht is. Foto 13 toont een kanonbunker aan het terreplein. Verder enige impressies van droge grach- ten en binnenplaatsen met aanliggende gebouwen. Let op de bolle muur op foto 6 en op de holle muur aan de korte zijde op foto 7. Deze maken dat inslaande kogels niet rechtstreeks konden terugkaatsen.

Op de begraafplaats van Berchem bevindt zich het graf van drie Britse soldaten: Arthur Adams, William Frederick Forse en A. Geard. Ze behoorden tot de Royal Naval Division. Omdat het Belgische leger niet in staat was de Vesting Antwerpen te verde- digen had de Belgische regering de Britse regering om hulp ge- vraagd. Deze stuurde daarop een aantal marine-eenheden, die bij de verdediging van de vestinggordel rond Antwerpen werden ingezet. De genoemde soldaten zijn hierbij op 8 oktober gesneu- veld tijdens zware Duitse aanvallen. Na eerst elders begraven te zijn geweest, werden de drie soldaten op 6 december 1938 op de huidige plek op de begraafplaats van Berchem bijgezet.

–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–.–
3) De Duitse bunkerlinie

Vanuit het oogpunt van de verdediging van de Antwerpen tegen een geallieerde aanval bevond zich in de oorspronkelijke linie van de Vesting tussen Vrasene en Haasdonk
een groot gat. Dit  werd opgevuld door daar bunkers te bouwen. Deze bunkers waren van diverse typen.  De bunkers werden in 1917 gebouwd, in totaal 216 stuks. Een
groot aantal hiervan is nog over,. De foto hierboven, genomen ten westen van Haasdonk, laat zien wat men zich bij een dergelijke linie moet voorstellen. De foto's hieronder
laten diverse andere bunkers in de buurt van Haasdonk zien.