1) Den Draad

Om te voorkomen dat inwoners van België illegaal naar het neutrale Nederland zouden gaan (om gevoelige inlichtingen naar de geallieerden over te brengen;
om vluchtelingen en smokkelaars tegen te houden e.d.) legden de Duitsers in 1915 een draadversperring aan langs de grens, van Vaals tot Cadzand. De totale
lengte van de versperring  was ongeveer 180 km en deze was twee tot drie meter hoog. De versperring werd onder elektrische stroom gezet met een spanning
van 3000 volt wisselstroom. Velen die toch langs de draad probeerden de grens probeerden te overschrijden zijn omgekomen. Dit waren vooral vluchtelingen
en verder meest smokkelaars en anderen die de draad per ongeluk aanraakten. De schatting van het aantal omgekomenen loopt uiteen van 500 tot 3000.
Op diverse plaatsen langs de grens zijn monumenten opgericht om dit te herdenken. In het bos bij Hamont-Achel, op de grens bij Budel, is bij wijze van mo-
nument een deel van de draad hersteld (foto's links- en middenboven). Het monument werd op 6 mei 2000 door het stadsbestuur ingehuldigd. De twee foto's
 laten zien dat "Den Draad", zoals het hek werd genoemd, bestond uit een driedubbele afscheiding. De middelste afscheiding stond onder stroom, de andere twee
dienden als waarschuwing. De foto rechtsboven toont het monument voor Den Draad tussen Teuven en Sippenaeken, bij de zuidgrens van Nederlands Limburg.
Het bevat de tekst: “Aan de Belgische en geallieerde slachtoffers die hier door de elektrische draad omkwamen. 1914-1918. Opgericht in 1920 door mijnheer
de graaf J. d’Oultremont. Beschadigd door de nazi’s tussen 1940 en 1945. Gerestaureerd in 1962”. Op de boom achter het monument bevindt zich een bordje
met ongeveer dezelfde tekst.


In de buurt van Zondereigen, in de gemeente Baarle Hertog, is Den Draad op twee plaatsen gereconstrueerd. De foto's boven links en midden laten de
gereconstrueerde draad zien waar deze de weg vanuit Baarle Nassau kruist, met een bordje dat waarschuwt voor de elektrische spanning die op de draad
stond. Lopen we het zandpad links op de linker foto af, dan komen we een eind verderop bij de reconstructie van het schakelhuis (Schalthaus) K5. Het werd
gebruikt om de spanning op de draad te regelen (zie foto rechts boven). Ook hier is een stukje dodendraad nagebouwd. Bij de herbouw van het Schalthaus
werd gebruikt gemaakt van authentieke teruggevonden onderdelen. Aan het gebouwtje zat ook een wachtlokaal vast. De reconstructie van de draad over de
weg naar Baarle Nassau dateert van 2008, die van het Schalthaus uit 2013.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

2) De Voerlijn (Spoorlijn 24)

Tijdens de oorlog was het de Duitsers door de Nederlandse regering niet toegestaan militair materieel via de bestaande IJzeren Rijn, die langs Roermond en Weert over Nederlands grondgebied loopt, naar België te vervoeren. Als alternatief legden ze daarom een spoorlijn vanaf Aken naar Tongeren aan, ten zuiden van Nederlands Limburg: De Voerlijn. Een contract voor zo'n lijn was overigens al in 1903 tusen koning Leo- pold II en keizer Wilhelm II getekend. De lijn bestaat nog steeds en wordt nu als Spoorlijn 24 intensief voor goederenverkeer gebruikt. Omdat de Voerlijn voor zwaar goederenverkeer bestemd was, moest deze zo egaal en recht mogelijk zijn en zonder gelijkvoerse kruisingen met wegen of andere sporen. Om deze obstakels of obstakels in het landschap te vermijden werd een groot aantal kunstwerken gebouwd . Al in december 1914 werd met de eerste voorbereidingen begonnen. Op 15 februari 1917 kon de lijn voor militair verkeer worden geopend. Op het hoogtepunt van de werkzaamheden werkten er 12.000 mensen aan. Tweederde van hen waren Belgen, maar er werden ook Duitse en Italiaanse burgers ingezet en vanaf 1916 ook Russische krijgsgevangen (waarvan velen naar Nederland vluchtten; zie de rubriek Nederland van deze sectie Buiten de Fronten). Op de foto hier zien we het viaduct over het dal van het riviertje de Voer bij Sint-Martens-Voeren. An- ders dan de andere viaducten in de lijn is dit van gewapend beton gemaakt, een destijds nieuwe construc- tietechniek. Het viaduct is 250 meter lang en 18-25 meter hoog. Het bestaat uit elf bogen met elk een een spanwijdte van 15 meter en een scharnierboog van 30,8 meter.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

3) Baarle Hertog en Baarle Nassau

Baarle Hertog lag ver van het Westfront en van het vrije deel van  België achter de IJzer. Omdat het echter grotendeeels uit enclaves binnen het Nederlandse grondgebied bestond, werd ook dit stukje België
niet door het Duitse leger bezet, want dit kon alleen via Nederlands grondgebied. Om een Duitse overval op Baarle Hertog en daarmee schending van de Nederlandse neutraliteit te voorkomen, had Nederland
er een sterke troepenmacht samengetrokken. Alleen Zondereigen en nog een paar stukjes van Baarle Hertog, die direct aan de rest van België grensden, werden door de Duitsers bezet. De rest van Baarle Hertog
was onbezet gebied. Hierdoor kon het ook zijn eigen aandeel aan de oorlog leveren. Zo bezien is de plaatsing op deze pagina "Buiten de fronten" van het onderstaande niet geheel terecht. De hier gepresenteerde
foto's en tekst geven een indruk van de bijdrage van Baarle Hertog en zijn bewoners aan de strijd evenals de rol van Nederland hierbij.

Op een veld tussen de gehuchten Loveren en Boschoven stond van 1915 tot 1919 de 40 meter hoge zendmast van het militaire zend- en ontvangststation MN7. Om- dat de aanvoer van het  materiaal voor de bouw via Nederlands grondgebied moest gebeuren, was het zaak de voorbereidingen geheim te houden. Dit lukte. Ook bij de aanvoer zelf lukte het de Nederlandse autoriteiten op allerlei manieren te misleiden,  o.a. door te doen alsof het om de bouw van een vluchtelingenkamp ging. Toen de zendmast klaar was, werd deze gebruikt voor het doorzenden van militaire informa- tie. Ook geheime Duitse informatie werd ermee onderschept en er werd b.v. door- gegeven, wanneer er Duitse zeppelins onderweg naar Engeland waren voor een bombardementsvlucht. Omdat de zendmast nauw omsloten was door Nederlands gebied, durfden de Duitsers deze niet te bombarderen. Tevens waren ze bang de nabije woonbarakken te raken. De mast werd door de Belgen bewaakt uit angst voor een Duitse aanslag. Nederland had er wachtposten neergezet om verdere aan- voer van materiaal voor onderhoud en zo tegen  te gaan. Ook werd er een hek ge- plaatst, maar het veld met de mast grensde aan één zijde aan ander Belgisch gebied. Op de foto links zien we een replica van de mast, die er in 2014 is neergezet.

Op de foto links zien we het huis waar Henri Van Gilse gewoond heeft. Van Gilse was burgermeester van Baarle Hertog tijdens de Eerste Wereldoorlog en leider van   het verzet. Hij speelde een actieve rol bij de opstelling van de zendmast MN7 (zie boven). Toen hem door de Duitsers gemaand werd zich aan hen over te geven, was zijn beleefde antwoord: "Après vous messieurs les Boches!" ("Na u mijne heren Moffen!"). In zijn huis was het militaire hoofdkwartier gevestigd.

Links zien we de voormalige herberg De Swaen in Loveren. De grens tussen Ne- derland en België, en dus ook tussen Baarle Hertog en Baarle Nassau, loopt er midden door de voordeur. Deze is op de grond aangegeven, zoals op de foto te zien is. Het linker deel van het huis is Belgisch, rechts is Nederlands. Vanaf 1915 verbleef hier Prosper De Groote, telegrafist bij het zendstation MN7 in Baarle Hertog, dat militaire informatie e.d. doorseinde. Zijn bureau stond op Nederlands gebied. Daarmee schond De Groote de Nederlandse neutraliteit, omdat hij werkte voor het Belgische leger. Nederland diende dan ook een klacht tegen hem in. De Groote loste het probleem echter eenvoudig op door zijn bureau en zijn bed te verwisselen: Voortaan sliep hij in Nederland en werkte vanuit België!

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

4) Neutraal Moresnet en de Oostkantons

Bij het Congres van Wenen in 1815, waar na de nederlaag van Napoleon en Frankrijk de grenzen in Europa opnieuw werden vastgelegd, werd een
klein gebiedje tussen Nederland en Pruisen aan geen van de beide landen toegewezen: Neutraal Moresnet. De grens liep vanaf het huidige Drielanden-
punt bij Vaals naar het zuiden, boog naar het zuidwesten af waar deze de huidige N3 bij Kelmis bereikte en liep vervolgens een aantal kilometer verder-
op in een rechte lijn terug naar het Drielandenpunt. Onderhandelingen tussen Pruisen en Nederland zouden de uiteindelijke status van het gebied moeten
bepalen. Vooral door de aanwezigheid van een zinkmijn, kwamen beide landen niet tot een oplossing. Na de onafhankelijkheid van België in 1830 en de
oprichting van het Duitse Keizerrijk in 1871 werden de onderhandelingen door deze partijen voortgezet; eveneens zonder succes. Bij het uitbreken van
WO 1 werd Neutraal Moresnet door Duitsland ingelijfd. In het Verdrag van Versailles werd het aan België toegewezen, dat het op 10 januari 1920 de-
finitief in bezit kreeg. De naam werd gewijzigd in Kelmis (Frans: La Calamine) om verwarring met het nabijgelegen Belgische Moresnet te voorkomen.
Ter compensatie voor de geleden oorlogsschade eiste België bij de onderhandelingen vredesonderhandelingen in Versailles, ook grote delen van het
Duitsland op. De geallieerden vonden deze eis echter te vergaand en beperkte de gebiedsuitbreiding tot een ongeveer 20 tot 50 km brede strook, die
nu de zogenaamde Oostkantons vormen: Eupen, Malmedy en Sankt Vith. In 1925 werden de streek definitief bij België gevoegd.
De foto's hier geven een indruk van de voormalige situatie en wat daarvan vandaag de dag nog te zien is.

Op de foto linksboven zien we de huidige Lütticher Straße (N3) in Kelmis, van zuidwest (voorgrond) naar noordoost. Destijds vormde deze straat de zuidoostgrens van Neutraal Moresnet met links Neutraal Moresnet en rechts Pruisen / Duitsland. In augustus 1914 trokken Duitse troepen langs de Lütticher Straße richting België. Bij het Verdrag van Versailles uit 1919 is niet alleen Neutraal Moresner maar ook het gebied rechts van de straat bij België gevoegd (zie inleiding). Volgt men de Lütticher Straße in de richting van Aken, dan ziet men rechts ter hoogte van nummer 119, verscholen in het groen, de oude grenspaal LX (foto midden boven). Op dit punt verliet de grens tussen Neutraal Moresnet en Duitsland de Lütticher Straße en liep in een rechte  lijn pal naar het noorden tot aan het Drielandenpunt bij Vaals. Langs deze hele oostgrens van Neutraal Moresnet loopt nu een voetpad. De foto is aan de vroeger Duitse kant van de paal genomen. Het voetpad begint rechts aan de overkant van de straat. De foto rechtsboven laat de Schule Louis / École Louis / Louis School zien (het rode gebouw). Van 1848 tot 1940 was het een school. Sinds 1952 is het het gemeentehuis van Kelmis.

Bovenstaande foto's laten drie van de grensstenen zien, die het territorium van Neutraal Moresnet afbakenden. Ze staan alledrie vlakbij het Drielandenpunt in Vaals. Op de foto links zien we de eerste steen vanaf het Drielandenpunt, op de grens tussen Neutraal Moresnet en Duitsland. Volgt men het voetpad vanaf de Vaalserberg aan de Belgischekant  naar beneden dan komt men al gauw bij de grenssteen van de middelste foto. Deze gaat overigens bijna geheel in de begroeiing schuil. Achter de steen begon tot 1919 Duitsland. De Duits-Belgische grens ligt nu echter een eindje verderop door de annexaties van België van een strook Duitsland overeenkomstig het Verdrag van Versailles (zie boven). Grenssteen XXX op de rechter foto is de eerste eerste grenssteen die men tegenkomt als men de weg achter de Boudewijntoren naar rechts volgt. Hij stond op de grens tussen België (voorgrond) en Neutraal Moresnet.

Het Drielandenpunt op de Vaalserberg was vroeger een uniek vierlandenpunt. Het was uniek, omdat er momenteel maar één vierlandenpunt in de wereld be- (in Zuidelijk Afrika). Op de foto ziet men op de grond, uitgaande van de pilaar die het drielandenpunt aangeeft, de grenzen met zwarte lijnen aangegeven. Het vak op de voorgrond is België. In de tijd van Neutraal Moresnet was dit ver- deeld in een taartpunt links voor België en een taartpunt rechts voor het mini- staatje.

In Eupen, niet ver van het raadhuis, bevindt zich een militaire begraafplaats, De begraafplaats is maakt deel uit van de gemeentelijke begraafplaats. Hij werd in het begin van de Eerste Wereldoorlog aangelegd, toen Eupen nog bij Duitsland hoorde. Er liggen 122 soldaten  uit WO1 begraafplaatsen en 68 soldaten uit WO2. Het monument, dat uit wit zandsteen is gemaakt, is van de hand van de Antwerpse kunstenaar Raoul Lambeau en werd in 1931 ingewijd. In de jaren vijftig van de vorige eeuw wilde men de begraafplaats ruimen en de stoffelijke resten overbrengen naar een concentratiegegraafplaats. De gemeente Eupen wist dit echter te verhinderen.

In het Friedenspark in het centrum van Eupen staat een gedenksteen voor  families die door de oorlog in de problemen waren gekomen. Het werd begin 1918 opgericht na een financiële inzamelingsactie in 1916. Net als op veel plaatsen in het Duitse Rijk werd tijdens WO1 in Eupen een “nageling” uitgevoerd: Voor een gift konden burgers spijkers slaan in een houten model van het stadswapen. Dit houten bespijkerde stadswapen zou dan op de gedenksteen aangebracht worden. Het wapenschild werd echter nooit geplaatst en bevindt zich nu in het stadsmuseum. De inzamelingsactie bracht 44.000 mark op, die onder diverse hulporganisaties werd verdeeld. Het monument is in opdracht uit graniet gemaakt door de steenhouwer Derousseaux voor een prijs van 513 mark.

Dit voormalige douanegebouw bij Xhoffrais op de foto links verloor zijn functie, toen de grens tussen België en Duitsland naar het oosten verschoof. Nu is het een hotel-restaurant-café.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

5) Spa

Spa speelde tijdens de Eerste Wereldoorlog een belangrijke rol, ook omdat hier een korte tijd het Grote Hoofdkwartier van het Duitse leger gevestigd was,
en wel van 8 maart 1918 tot aan het einde van de oorlog. In oktober van dat jaar ontvluchtte de Duitse keizer Wilhelm II zijn land, waar de stemming steeds
revolutionairder werd, en vestigde zich in Spa. Vanuit deze plaats vertrok hij op 10 november 1918 naar Nederland, waar hij afstand deed van de troon. In
Spa bevinden zich diverse monumenten die hiermee verband houden of die verwijzen en naar WO1 in het algemeen.

De foto links toont het voormalige Hotel Britannique aan de Rue Dagly. Het hotel dateert oorspronkelijk uit 1669 of eerder. In zijn huidige vorm is het van 1852. Het  is de schouwplaats van diverse belangrijke historische gebeurtenissen geweest. Na de Duitse inval in België in 1914 werd het hotel al op 4 augustus door de staf van het 10e Legerkorps als hoofdkwartier in gebruik genomen. Vanaf 8 maart 1918 was het Grote Hoofdkwartier van het Duitse leger er gevestigd. In de kelder werd een bunker ingericht en o.a. Paul von Hindenburg en Erich Ludendorff verbleven in het gebouw. Op 29 september 1918 om 10 uur 's-morgens vond in het hotel het gesprek plaats tussen de Duitse staatssecretaris voor buitenlandse zaken Paul von Hintze, Von Hindenburg en Ludendorff, dat leidde tot de conclusie dat de oorlog verloren was. Keizer Wilhelm II, die in oktober van Duitsland naar Spa gevlucht was en er in de villa La Fraineuse verbleef, heeft hier op 9 november met officier- en gesproken over zijn troonsafstand. Of de keizer in dit hotel daarover ook een verklaring heeft ondertekend of dat hij dit in zijn villa deed, is onduidelijk (de defi- nitieve ondertekening van de troonsafstand vond later in Kasteel Amerongen in Nederland plaats). In 1958 heeft de Belgische staat het hotel van de toenmalige eigenaar gekocht. Sindsdien is er een internaat gevestigd.

In het Parc de Sept Heures bevindt zich bijgaand monument dat de   wapenstilstand van 11 november 1918 herdenkt. De Franse tekst op de sokkel luidt vertaald: "Ter herinnering aan de Overwinning van de Geallieerden en uit respect en bewondering voor het lijden van het dappere België. Dit monument is de stad Spa aangeboden door een Engelse officier. Majoor C.E. Radclyffe ex 1st [Regiment of] Life Guards". Rechts op de zijkant van het monument staat in het Frans geschreven: "De witte vlag van de wapenstilstand is van hier vertrok- ken. 7 november 1918" (foto rechts). Het basreliëf van dit monument uit 1925 is van de hand van Godefroid Devreese.

Op het Place du Monument in Spa staat het plaatselijke algemene monument voor de doden uit de beide wereldoorlogen (foto linksboven). De boom erachter is een vredesboom. Deze herdenkt de bevrijding in 1918. Aan de voet van de boom staat een gedenksteen met de tekst "Deze boom is op 22 november 1919 geplant door de schoolkinderen ter herdenking van De Bevrijding van België door zijn moedige soldaten" (foto rechtsboven). Het monument op de foto rechtsonder bevindt zich in de kerk Notre Dame et Saint Remacle en herdenkt de doden uit de parochie Saint Remacle die in beide wereldoorlogen voor België gevallen zijn. Het monument op de foto linksonder is voor de gesneuvelden   van het 4e Regiment Lansiers in WO 1 en 2. Het staat op de Place Royale.

In een plantsoen bij de Av. Reine Astrid 53 in het centrum van Spa staat een standbeeld voor Maarschalk Foch. Foch was in 1919 in Spa als lid van de wapenstilstandscomissie en in 1920 nam hij er deel aan de Conferentie van Spa tussen de geallieerden en Duitsland over de uitwerking van het Verdrag van Versailles. Foch was tevens ereburger van Spa. Het standbeeld is van de hand van de Brusselse beeldhouwer Pierre de Soete en werd ingewijd op 3 juli 1932 in de aanwezigheid van de weduwe van Foch.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

6) Luik: Het Monument voor de Intergeallieerden en bijliggende monumenten

	In Luik, op de heuvel van de wijk Cointe, ten westen van het station Luik-Guillemins, bevindt zich het Monument voor de Intergeallieerden. Het bestaat uit een herdenkingstoren, een kerk en een aantal nationale monumenten. Verder bevinden zich op het complex het Monument voor de Verdedigers van Luik en een monument van oudstrijders uit Afrika. Lopen we vanaf het station naar het monument dan zien we toren en kerk al vanaf afstand boven de huizen uitsteken (foto linksboven). Op de foto in het midden zien we ze van nabij. De monumenten kwamen tot stand op initiatief van   de Internationale Federatie van Oudstrijders. Voor Luik werd gekozen, omdat hier de eerste grote veldslag uit WO1 plaatsvond. Aanvankelijk waren er zeer grootste plannen voor algemene en nationale monumenten, paviljoens enz. maar om allerlei redenen, waaronder geld- gebrek en afnemende interesse, moesten de plannen worden ingeperkt. De bouw liep vertraging op en uiteindelijk werd het project pas in 1937 ingehuldigd met Koning Leopold II als enig aanwezig staatshoofd. Wat gebleven was van de plannen waren de herdenkingstoren, de  kerk en een soort van herdenkingspark met acht nationale monumenten achter de toren (foto links). Het ontwerp is van de Antwerpse architect Joseph Smolderen. Omdat   het monument tijdens WO2 beschadigd was, moest het daarna worden gerestaureerd. Het werd in 1968 door Koning Boudewijn opnieuw inge-huldigd. De herdenkingstoren is 75 meter hoog. De neobyzantijnse Heilig-Hartkerk was eerst groter gedacht, maar een deel van het oorspronkelijke ontwerp moest worden geschrapt. Aan de kant van de toren zijn er vliegende vogels op geschilderd. Aan de- zelfde kant bevinden zich ook de plaquettes van de foto rechtsboven voor gesneuvelden uit beide wereldoorlogen.

	Behalve een algemeen monument was het ook de bedoeling dat er op de herdenkingsplaats monumenten van de afzonderlijke geallieerde landen zouden komen. In eerste instantie zorgden echter slechts drie landen voor hun bijdrage. De andere monumenten kwamen pas ver na de Tweede Wereldoorlog tot stand. Bovendien bevinden zich een aantal van deze monumenten in de herdenkingstoren en zijn daarom alleen vrij toegankelijk op de enkele dagen dat deze wordt opengesteld. De andere staan op de esplanade achter de toren. Op de foto's zien we op op de eerste rij boven van links naar rechts het monument van Italië, dat van Polen, van Griekenland en het Britse monument. Links zien we het monument van Rusland. De monumenten van Frankrijk, Spanje en Roemenië bevinden zich in de toren.

Naast  de bovengenoemde monumenten bevinden zich op het terrein nog een tweetal monumenten. Nabij de ingang van het terrein zien we het monument van de foto links: Het monument van de Luikse Bond voor Oudstrijders uit Afrika voor hun gevallenen. Het monument op de foto rechts is dat voor de verdedigers van Luik, aangeboden door de geallieerde legers, zoals de plaquette bij het monument ons vertelt. Het bevindt zich op het eind van de esplanade. Het is op 20 november 1968 door Koning Boude- wijn ingewijd.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

7) De begraafplaats van Antwerpen-Berchem
Op de begraafplaats van Berchem in Antwerpen bevinden zich diverse WO1-monumenten. Hieronder volgen er enkele. Een
foto van het graf van drie Britse soldaten plus een toelichting staat op de pagina Vesting Antwerpen op het eind van sectie 2).

	Centraal op de begraafplaats van Berchem-Antwerpen ligt een perk met militaire oorlogsgraven. Tevens staat er een herdenkingsmonument. De graven zijn van militaire uit beide wereldoorlogen. Ze liggen rondom een rechthoekig gras- veld, zoals bijgaande foto's laten zien. Aan de zijde tegenover de ingang staat een monument dat de gesneuvelde mili- tairen uit Berchem uit beide oorlogen herdenkt. Het is gemaakt door Alfons De Cuyper. Het centrale beeld in het mo- nument toont een treurende vrouwenfiguur die een geseuvelde soldaat in haar armen houdt. De soldaat houdt iets in zijn rechterhand en zijn helm ligt op de grond. Het monument bevat herdenkingsmedaillons van de Koninklijke Solda- tenbond en tevens zijn er op gedenkplaten de namen van de gesneuvelden aangebracht.

In de noordwesthoek van de begraafplaats van Berchem bevindt zich een bijzonder grafperk. In plaats van de gebruikelijke grafte- kens staan er berken. (foto rechts) Op het grafveld liggen burger- slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Op de voorste rij zijn echter ook slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog begraven. Eer- der waren er andere graftekens bij de graven geplaatst, namelijk betonnen kruizen met een glazen naamplaat. De graftekens waren echter beschadigd geraakt door betonrot en roest of ze waren op een andere manier kapot gegaan of verdwenen. Er is toen besloten ze te vervangen door berken en naamplaatjes. Op 11 november 2013 is het vernieuwde grafperk ingewijd. Eerder al, toen bij de graven nog de oorspronkelijk graftekensstonden, was er tegenover het grafperk een herdenkingsmonument geplaatst (foto links).

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

8) Varia

Bij het  begin van de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914 vie- len de Duitse troepen bij Gemmenich België binnen en dreven het Belgische leger en de met hen geallieerde Britse troepen voor zich uit tot ze door de inundaties van de IJzervlakte bij Diksmuide ge- stopt werden. De weg die de Duitsers zich door België baanden wordt wel de "Via Dolorosa" ("Weg der Smarten") genoemd van- wege het respectloze gedrag tegenover burgers, die, als dit nodig werd gevonden, door hen ter plekke geëxecuteerd werden. Bijna honderd jaar later, in april 2011, als opmaat voor het vredesfesti- val Ten Vrede bij de IJzertoren in Diksmuide, lopen vrouwen van Vrouwen voor Vrede een deel van deze weg en wel van Gemme- nich naar Luik. Op hun tocht worden ze door diverse gemeente- besturen ontvangen. Voor de vzw "Vrede, Vrijheid en Verdraag- zaamheid" is dit aanleiding bij het begin van de weg op de Vaal- serberg een monument te plaatsen (foto links). Het monument be- staat uit samengeperst oorlogsmateriaal. De sokkel draagt het op- schrift "Via Dolorosa Gemmenich-Diksmuide 1914-1918". Ook elders langs de weg staan monumenten, zoals dat op de foto rechts in Rossignol

De foto's links en rechts tonen een speciale afdeling van het Oud Kerkhof aan de Kempische Steenweg in Hasselt. Hier liggen 149 militairen uit Hasselt be- graven die in de Eerste Wereldoorlog gesneuveld zijn.

In wat nu Leopoldsburg is, nabij Hasselt, werd vanaf 1835 een legerplaats ingericht. In 1914 werd deze door het Duitse bezettingsleger overgenomen. Het militaire kamp werd onder meer gebruikt voor het opleiden van rekruten en voor soldaten die van het Oostfront wer- den overgeplaatst. Het chloorgas dat bij de Tweede Slag om Ieper op 22 april 1915 door de Duitsers werd gebruikt, werd hier getest. Ook werd er een Duitse militaire begraafplaats aangelegd. In 1928 werd er bovendien een Belgische militaire begraafplaats ingericht en in 1933 werden er nog 404 Duitse graven uit de omgeving naartoe overgebracht. Na de Tweede Wereldoorlog werden de Duitse graven naar Lommel verplaatst en de vrijgekomen ruimte werd gebruikt voor het begra- ven van Belgische en Russische doden uit deze oorlog. Op de begraafplaats van Leopoldsburg liggen vooral omgekomen krijgsgevange- nen en politieke gevangenen. Deze worden voor beide oorlogen speciaal herdacht in twee kapelachtige gebouwtjes. Op het deel van de begraafplaats bestemd voor WO1 liggen 823 doden, waarvan 17 niet-geïdentificeerd. De foto linksboven geeft een beeld van deel van "Leopoldsburg" met de graven uit WO1. De foto in het midden laat de graven van nabij  zien. Rechtsboven zien we het kapelletje op het einde van de hoofdlaan (het kapelletje rechts op de foto linksboven). Het gedenkt de poli- tieke gevangenen uit beide wereldoorlogen. De foto rechts toont het monument van binnen. Aan de oostkant van de begraafplaats staat een gelijk monument voor de omgekomen politieke gevangenen (links op de foto linksboven).

Visé / Wezet is een van de martelaarsteden uit de Eerste Wereldoorlog in België. Direct bij aankomst op 4 augustus 1914 haalde het Duitse leger de toren van de Kapittelkerk neer, omdat deze als richtpunt kon dienen voor het Belgische leger. Op 15 augustus werd de stad in brand gestoken. 574 van de 840 huizen werden verwoest evenals alle publieke gebouwen. 631 manlijke burgers werden naar Duitsland weggevoerd, vrouwen en kinderen werden naar Nederland verjaagd. In totaal kwamen 42 inwoners van Visé om. Tussen 1920 en 1930 werd de stad weer opgebouwd. Ook veel steden en dorpen elders in België moesten weer her- steld of totaal opnieuw opgebouwd worden. Op 25 mei 1922 was het 1000e huis in de Provincie Luik in het ministeriële herstelprogramma gereed (foto links, het pand met de luifel). Dit werd herdacht met een in de gevel aangebracht her- denksteen (foto rechts).

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

9) Monumenten voor de gevallenen
a) Enkele bijzondere monumenten