terug naar de Inleiding WO 1

terug naar de homepage

terug naar de Inleiding Buiten de Fronten

De Eerste Wereldoorlog speelde zich geheel buiten het grondgebied van de huidige Bondsrepubliek Duitsland af. Toch is
  hier veel te vinden dat naar deze oorlog verwijst en eraan herinnert. Veelal gaat het om monumenten die de lokale gevalle-
nen herdenken. Soms gaat het om andere monumenten, om militaire begraafplaatsen of om plaatsen, gebouwen, e.d. die
op enigerlei wijze verband houden met de oorlog. Op deze pagina staat een selectie van dergelijke monumenten, gedenk-
tekens en verder alles wat met deze oorlog te maken heeft. Opvallend is dat anders dan bijvoorbeeld in Frankrijk en Bel-
gië de herdenkingsmomumenten meestal niet op een centrale plaats staan, zoals voor het gemeentehuis. Gewoonlijk tref je
  ze aan bij kerken, burgerlijke begraafplaatsen en in parken en plantsoenen. Ongetwijfeld hangt dit daarmee samen dat
Duitsland de oorlog verloren had. Net als in andere landen zijn aan de monumenten voor de gevallenen later vaak de
namen van de gesneuvelden in de Tweede Wereldoorlog toegevoegd.

1) Monumenten in Kiel en Omgeving

	Na de Eerste Wereldoorlog ontstond er onder voormalige U-Boot-officieren behoefte aan een herdenkingsmonument voor omgekomen bemanningsleden van de onderzeeërs. Het duurde even maar in 1930 werd op de plaats van een 19-eeuwse artilleriestelling bij het vissersdorp Möltenort (nu behorend tot Heikendorf, ten noorden van Kiel) een monument opgericht. Na zes jaar moest het alweer wegens schade worden afgebroken. Er werd een nieuw monument gemaakt, dat op 12 juni 1938 werd ingewijd. In de Tweede Wereldoorlog werd het monument licht beschadigd. Bovendien was er na de oorlog ook verder onderhoud nodig. Na veel gedoe over wie er nu voor het monument verantwoordelijk was en dit moest betalen, werd het in 1956 hersteld. Inmidddels was er besloten het monument ook te wijden aan de omgekomen duikbootbemanningen in WO2. De volgende jaren werd hieraan gewerkt. Het monument werd uitgebreid en op 27 september 1970 opnieuw ingewijd. Omdat er nog steeds nieuwe namen van omgekomen U-Bootbemannings- leden werden gevonden, moest het monument nog verder uitgebreid worden. Dit leidde tot twee nieuwe reconstructies, die in 1978 en 1984 afgesloten werden. Ook daarna werden er nog namen toegevoegd. In 2000 werd de betekenis van het monument uitgebreid en werd het gewijd aan alle omgekomen Duitse duikbootbemanningsleden, wanneer dan ook. In 2023 is de betekenis van het monument nogmaals uitgebreid en sindsdien is het gewijd aan alle "op zee gebleven duikbootbe- manningsleden en alle slachtoffers van de duikbotenoorlog".
Beschrijving van het monument en de foto's. Het monument bestaat ruwweg uit een platform met daarop een bronzen adelaar op een zuil en een namengalerij. Links en rechts van de adelaar zijn herdenkingsruimtes en daarachter bevindt zich een rondgang met op koperen plaquettes de namen van alle omgekomen Duitse onderzeebootbemanningleden. Verder zijn er op diverse plaatsen van het monument maar vooral in de rondgang herdenkingsplaquettes en informatieplaquettes geplaatst. De namen van de omgekomenen in WO1 bevinden zich aan de binnen- kant van de galerij, die uit WO2 aan de buitenkant. In WO1 kwamen 4744 bemanningsleden van U-Booten om en gingen er 200 U-Booten verloren (in WO2 kwamen er ruim 30.000 U-Bootbemanningsleden om). De foto's boven geven een impressie van het U-Boot-Ehrenmal Möltenort, zoals het monument officieel heet. Op de eerste rij zien we de adelaar op zuil op het platform met links en rechts de herdenkingsruimtes. De foto rechtsboven toont de rondgang met rechts de plaquettes voor WO1. Op de tweede rij zien we links nogmaals een deel van de galerij met op het eind de zuidelijke herdenkingsruimte. Op de middelste foto kijken we daar door het hek naar binnen (tijdens mijn aanwezigheid was de ruimte gesloten). Op de foto rechts zien we drie plaquettes met  namen van U-Bootmensen uit WO1. De foto linksonder laat de plaquette zien met de details van de verliezen in de Eerste Wereldoorlog.

Op het terrein van een voormalige schietbaan in het stadsdeel Ravensberg in Kiel werd in 1878 een garnizoensbegraafplaats aangelegd. Sindsdien zijn daar een groot aantal overleden militairen bijgezet. Omdat Kiel een marinehaven is zijn dit vooral marinemensen. In 1948 werd de begraafplaats aan de stad Kiel verpacht en vier jaar later samengevoegd met het ernaast liggende Nordfriedhof (Noorder- begraafplaats). In 1961 werd de militaire begraafplaats eigendom van de stad Kiel. Er zijn ongeveer 3000 soldaten begraven, waarvan een deel in de Eerste Wereldoorlog omgekomen is. Tevens zijn er monumenten die verwijzen naar diverse oorlogsvoorvallen. De bovenstaande foto's geven hiervan een indruk, voor zover het de Eerste Wereldoorlog betreft. Op de eerste rij foto's boven zien we de sectie graven van in WO1 gesneuvelde soldaten. Op rij twee zien we een monument in de vorm van een altaarsteen met daarop liggend een anker; het herdenkt de meer dan 30.000 gevallenen van de Keizerlijke Marine in WO1. Het anker is afkomstig van het zeilschip Niobe, een opleidingsschip van de marine, dat in 1932 (dus ruim na WO1) in slecht weer ge- zonken is. Onder zien we een aantal speciale monumenten. Uiterste links is een monument voor torpedoboot T59 en de omgekomen bemanningsleden. Het schip zonk op 25 juni 1916 bij oefeningen. 21 bemanningsleden kwamen om, waarvan er zes op het Nordfriedhof begraven zijn. De namen van deze zes staan op het monument vermeld. Op de achterkant staan gegevens van de onderzeeboten UB89 en UC91, die eveneens vergaan zijn. Het monument op de foto ernaast herdenkt de deelname van het slagschip S.M.S. König aan de Slag in het Skagerrak op 31 mei 1916. Het bevat ook de namen van bemanningsleden die daarbij omgekomen zijn; het schip zelf bleef behouden. Op de tweede foto van rechts zien we het graf van een van de omgekomen bemanningsleden, Marinewachtmeester Fritz Mittendorf, 38 jaar oud. Dit grafmonument is geplaatst door zijn weduwe. Het monument op de middelste foto onder herdenkt de omgekomen bemanningsleden van de pantserkruiser M.S. Bluecher in  de Slag bij de Doggersbank op 24 januari 1915, waarbij het schip gezonken is. Het monument uiterst rechts is voor de omgekomen bemanningsleden van onderzeeboot U52, op 29 oktober gezonken 1917 in de haven van Kiel. (kennelijk is de U52 zelf geborgen en weer in de vaart genomen, want het schip is daarna nog in actie geweest en op 21 november 1918 aan de Britten overgeleverd).

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

2) De Duitse Oorlogsbegraafplaats in Lübeck

Aan de Travemünder Allee in Lübeck bevindt zich een zeer groot oorlogskerkhof. Het heeft een oppervlakte van zo'n 50.000 m2 en er zijn
graven uit zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog. Het bijzondere van dit kerkhof is dat de soldaten er niet alleen in gemeenschappe-
lijke grafvelden liggen voor beide oorlogen afzonderlijk, maar dat er op de als een park aangelegde begraafplaats ook een groot aantal indivi-
duele graven zijn met vaak bijzondere gedenkstenen. Ook staan er gedenkstenen voor leden van bepaalde organisaties of beoefenaars van
bepaalde beroepen, zoals brandweerlieden en spoorwegmensen. De begraafplaats is een idee van de tuinbouwinspecteur Harry Maasz en
  werd in januari 1915 door de senaat goedgekeurd. Maasz heeft de begraafplaats ook ontworpen. Het is een heuvelachtig park met beuken,
eiken, taxus en rhododendrons afgewisseld met plantsoenen. Er bevinden zich ruim 1800 graven en zo'n 500 individuele monumenten. De
begraafplaats werd op 6 juni 1915 geopend. In de Tweede Wereldoorlog werd deze uitgebreid. Er zijn drie algemene monumenten voor
de gevallen soldaten: Twee voor de Eerste Wereldoorlog en één voor WO2. Hieronder zien we eerst de twee  algemene monumenten voor
WO1, daarna foto's van de grafvelden van WO1 en vervolgens een kleine selectie van bijzondere monumenten en graven.

Linksboven zien we het monument "Helm af voor het gebed". Het is een monument voor het Infanterieregiment "Lübeck" (het 3e Hanseatische Regiment) Nr. 162 en het fungeert als centraal monument voor de sectie Eerste Wereldoorlog van deze begraafplaats. Op 29 juli 1919 werd door de senaat van Lübeck tot de oprichting van het monument besloten en op 27 juli 1924 werd het vanwege de toen heersende onrust in stilte ont- huld. De feestelijke inwijding vond pas op 25 mei 1925 plaats. Het monument is van de hand van Richard Emil Kuõhl en gemaakt van schelpkalk. Het stelt een soldaat voor die bidt bij het graf van zijn gevallen kamera- den. Het gedenkt de 85 officieren en 1755 soldaten van het regiment die in WO1 gevallen zijn (zie foto midden). Rondom op de sokkel staat de tekst (vertaald) "Ik had een kameraad. Een betere vind je niet". Het zijn de beginregels van het gedicht "De goede kameraad" van Ludwig Uhland (uit 1809). De onderbouw van het monument en de muur in de vorm van een halve cirkel erachter zijn ontworpen door de stadsbouwkundige Friedrich Wilhelm Virck en de architect Max Meyer. Hierop staan de slagvelden aangegeven waar het regiment tijdens de oorlog is ingezet. Rechtsboven zien we het monument "Stervende Krijger". Dit monument uit 1919 is opgericht door de weduwe van Hans Hermann Küstermann, die in 1915 in Priesterwald nabij Pont-à-Mousson in Lotharingen gevallen Het is gemaakt door de beeldhouwer Fritz Behn, zwager van Küstermann. Het materiaal was oorspronkelijk witte schelpkalk. Het monument staat op het tweede veld van de WO1 sectie van de begraafplaats. Naast een verwijzing naar Küstermann bevat het monument de tekst "Hij die mij het liefste was voor hem zij het een groet der liefde, voor allen die vielen zoals hij een gedenkteken als smartelijke dank".

	Sta je met de rug naar het monument "Helm af voor het gebed", dan zie je voor je een lange zichtlijn. Op enkele plaatsen is deze zichtlijn breder en liggen er grasvelden met rondom een pad. Links en rechts van dit pad liggen de graven van de gesneuvelde soldaten. De graven worden afgedekt door ingegraven plat liggende grafstenen. De foto's op de eerste rij hierboven geven een beeld van de grasvelden. Langs het pad zijn de grafstenen te zien. De foto's links en rechts laten twee exemplaren hiervan zien. Op de foto rechtsboven zien we opnieuw het monument van de "Stervende Krijger" met in de verte nog net het monument "Helm af voor het gebed".

Hieronder volgt een kleine selectie van individuele grafmonumenten en bijzondere herdenkingsmonumenten op de oorlogsbegraafplaats in Lübeck

Individueel graf van Dr. Wolfgang Frank, geboren op 27 maart 1876 en gesneuveld op 31 oktober 1914 bij de stormloop op Le Quesnoy (tussen Maubeuge en Lille in Noord-Frankrijk). De steen draagt het op-   schrift (vertaald): "Geen schoner dood is er op de wereld".

Linksboven het monument voor de gevallen leden van het Lübecker Mannenkoor, in het midden het monument voor de Gãrtnerschaft
en rechtsboven een individueel monument van ouders en hun (schhoon-)kinderen voor hun gesneuvelde zoon, broer en zwager.

Vanaf de ingang aan de Sandberg loopt een laan met links en rechts talloze monumenten (foto linksboven). Een van deze monumenten is dat voor het 215e Reserve Infan-
terie Regiment (zie foto middenboven). Het is onthuld op 27 mei 1923 op een bijeenkomst van de 46e Reserve Divisie, waartoe het regiment behoorde. Gaan we verder
en dan naar links, dan komen we op een veld met veel graven. Hier staat ook het monument van de foto rechts voor de gevallenen van de Stedelijke Dienst Openbare Wer-
ken (Bauamt). Het werd op 17 september 1922 onthuld. Het is een ontwerp van de stadsbouwkundige Friedrich Wilhelm Virck en uitgevoer door de firma Rechtglaub. De
ornamenten (waarvan we hier op de foto duidelijk een stalen helm kunnen zien) zijn gemaakt door de beeldhouwer Emil Kõhne.Op de achtergrond zien we graven uit de
Tweede Wereldoorlog.

		In het park van de begraafplaats bevinden zich een groot aantal individuele graven met hun graf-  monumenten en tevens monu- menten van instellingen om hun doden te gedenken, meest voor WO1 maar ook voor WO2. Vaak zijn de opschriften niet meer leesbaar. Bijstaande foto's laten een kleine selectie van de WO1-monumenten zien.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

3) Monumenten in Düsseldorf

Een deel van de Nordfriedhof - de Noorderbegraafplaats - in Düsseldorf is ingericht als militaire begraafplaats voor soldaten uit de Eerste Wereldoorlog (met daarbij ook een kleine sectie voor graven uit WO II). De begraafplaats ligt aan de noordoostelijke kant op de zogeheten Miljoenenheuvel en is terrasvormig aangelegd (zie foto's boven, tweede rij links). Bovenaan staat het herdenkingsmonument (foto linksboven en onderaan ligt een soort van herdenkingscirkel (foto linksonder). Er liggen 1595 graven uit de Eerste Wereldoorlog. De graven zijn niet afzonderlijk aangegeven maar stenen met de namen en jaartallen liggen ingegraven in het gras, zoals men op diverse foto's hier kan zien. Verder staan er een aantal kruisgroepen van rode lavasteen (foto middenrechts). Enkele terrassen zijn met een muur omringd, waarlangs deels ook   kruizen staan. Ook op deze kruizen staan namen met jaartallen. Op de begraafplaats zijn ook een aantal Belgische en Russische graven (zie foto's rechts, onderste rij). Ik neem aan dat het om overleden krijgsgevan- genen gaat. Het monument bovenaan de begraafplaats is uit 1921 en het is gemaakt van muschelkalk. Het is een ontwerp van de architect Hermann Görke en uitgevoerd door de beeldhouwer Hermann Nolte. Het   bevat een afbeelding van Christus in het midden van een timpaan die gesneuvelde soldaten ontvangt, die links en rechts van hem via een trap naar hem omhooglopen.

In Düsseldorf, aan de Reeser Platz in de wijk Golzheim, staat sinds 1939 een monument voor het 39e Regiment Fusiliers. Al vanaf het begin was het monument omstreden. Oorspronkelijk stond er namelijk een monument voor dit regiment vlakbij de ingang van het Concertgebouw aan de Ehrenhof. Het was op initiatief van de veteranen van het regiment tot stand gekomen. Het was een ontwerp van Jupp Rüb- sam. Een foto op een informatiebord aldaar laat zien hoe het monument er uitzag (foto rechtsonder). Het toont een liggende soldaat die zijn hand troostend op een naast hem liggende gewonde kameraad legt. Het monument drukt daarmee moed, kameraadschap en wederzijdse hulp uit, aldus het informatiebord. Al voor de plaatsing op 1 september 1928 riep het monument tegenstrijdige reacties op. SPD en com- munisten vonden het te veel een oorlogsmonument als ieder ander; extreem nationalisten vonden het te weining "Duits". Na plaatsing werd het monument diverse keren door aanslagen van rechts beschadigd. In 1933 werd het door de nationaal-socialisten verwijderd. In 1978 zijn de restanten teruggezet (foto midden). In opdracht van de vereniging van veteranen van het regiment was echter al in 1932 besloten een nieuw monument te laten maken. Dit werd op de Reeser Platz geplaatst. Het werd op 9 juli 1939 onthuld. (foto linksonder) Het is van de hand van de architecten Klophaus en Tachill. De plastieken zijn van Richard Kuõhl . Het monument verheerlijkt de oorlog: Soldaten staan op uit een grafkelder en gaan met ongebroken wil in de aanval. (foto's bovenste rij) Dood en leed worden genegeerd. Aldus het ernaast geplaatste informatiebord. Dit vermeldt verder dat er later inscripties met de namen van de veroverde steden in Oost en West zijn toegevoegd: een verheerlijking  van de agressieve oorlogspolitiek van de nazi's. Na de Tweede Wereldoorlog zou het monument afgebroken worden, maar men liet het staan met het argument dat het ook de gesneuvelde soldaten herdenkt. Nog steeds staat het monument ter dis- cussie. Dit heeft ertoe geleid dat er een informatiebord met uitleg is geplaatst en dat er wordt nagedacht over de plaatsing van een "tegenmonument". Op dit moment (februari 2019) moet er echter nog een definitieve beslissing over de toekomst van monument en plein genomen worden.

Aan de Rijnkade in Düsseldorf (in feite de Joseph-Beuys-Ufer), niet ver van de Rheinhalle bevindt zich het Ulanenmonument. Eigenlijk is het geen specifiek WO-1-monument, maar het herdenkt alle gevallenen van het Westfaalse Ula- nenregiment Nr. 5 in de periode 1815-1918, zoals het opschrift vermeldt. Het gedenkt dus ook die van de Eerste Wereldoorlog. Het regiment was in de ge- noemde periode in Düsseldorf gelegerd. Daarna werd het in de Garde-Kaval- lerie-Schützen-Division opgenomen. Het monument bestaat uit een ruiterstandbeeld van een ulaan op een 15,5 me- ter hoge sokkel van muschelkalk. Het standbeeld zelf is in brons gegoten. Het monument is van de hand van Richard Langer en is op 26 mei 1929 onthuld. In 1986 werd het monument gerestaureerd en werd het huidige opschrift aan- gebracht dat verwijst naar de gesneuvelde ulanen. Het verving daarmee een eerder omstreden nogal militaristisch opschrift.

-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-

4) Monumenten in Frankfurt am Main

In de Gallus-Anlage in de binnenstad van Frankfurt staat het monument op de foto links van een door smart gebroken klagende vrouwenfiguur. Het herdenkt de gevalle- nen in de Eerste Wereldoorlog en is van de hand van de beeldhouwer Benno Elkan  (1877-1960). Het materiaal is Zweeds marmer. Elkan had het beeld al in de jaren 1913-14 gemaakt en het de titel "Heldenklacht" gegeven. In 1919 kreeg hij van de stad Frankfurt de opdracht een monument te maken ter herdenking van de slachtof- fers van W01. Zijn ontwerp werd echter als te pacifistisch afgewezen. In plaats daar- van koos het stadsbestuur het huidige monument van Elkan dat al gereed was. Het werd door hem van een sokkel voorzien met het opschrift "Den Opfern" (aan de slachtoffers), waarmee Elkan ook de slachtoffers bij de vijand bedoelde. Het werd in 1920 ingewijd. Ook dit monument was vanaf het begin omstreden. In nationaal conservatieve en na- zistische kringen werd het als niet martiaal genoeg beschouwd, terwijl het bovendien de idee gaf van een gebroken Duitsland. Ook zou het niet aan de nazistische criteria van kunst voldoen. Toen de Nazis aan de macht kwamen werd het in een depot ge- zet met de bedoeling het te vernietigen. Dit is echter nooit gebeurd en na de Tweede Wereldoorlog werd het op 18 april 1946 op zijn oude plaats in het park teruggezet en opnieuw ingewijd. In 1954 werd het monument gerestaureerd en iets verplaatst.

In de Taunus-Anlage in Frankfurt staat een monument voor de in de Eerste Wereldoorlog gevallen soldaten uit deze stad van het Tweede Nassause Veldregiment Nr 63. Het is er in 1938 neergezet, zoals de plaquette op de foto rechts aangeeft. Het bestaat uit een muur van zandsteen waarin steles geplaatst zijn die per jaar de belangrijkste gebeurtenissen noemen die toen zijn voorgevallen. Op de middelste foto boven zien we de stele voor het jaat 1917. Op een hoek van het monument staat een gestileerde urn (zie de linker foto). Verder zijn er opschriften die verwijzen naar andere regimenten. Op een later aangebracht plaquette worden ook gevallen soldaten uit WO2 her- dacht. Het monument is een ontwerp van Harold Winter (1887-1969).

Op de Rohmerplatz, een parkje in Frankfurt-Bockenheim, staat het monument van de foto links. Het herdenkt de 1200 gevallen in de Eerste Wereldoorlog, die uit dit stads- deel afkomstig waren. Het monument werd gemaakt door de Frankfortse beeldhouwer Oskar Ufert (1876-1952), in opdracht van de soldatenvereniging in Bockenheim. Het werd in 1925 onthuld. Het monument stelt een knielende krijger voor die met zijn schild in de linkerhand op de grond steunt.

De Frauenfriedenskirche in Frankfurt-Bockenheim aan de Zeppelinallee werd in 1929 na een bouwtijd van 17 maanden ingewijd. Al in 1916 kwam bij Hedwig Dransfeld, voorzitster van de Katholieke Duitse Vrouwenbond, naar aanleiding van de Slag bij Verdun het idee op een vrouwenvredeskerk te bouwen. Binnen korte tijd werd er, ondanks de moeilijke tijdsomstandigheden, voldoende geld voor de bouw in- gezameld. Het kapitaal werd echter in 1923 door de hyperinflatie vernietigd en de inzameling moest op- nieuw beginnen. In 1927 kon dan, na een wedstrijd voor architecten, een ontwerp uitgekozen worden. Het werd dat van Hans Herkommer. Op 5 mei 1929 werd de kerk ingewijd. De Frauenfriedenskirche is een plaats ter herdenking van de doden uit de Eerste Wereldoorlog en sinds 1945 ook die van WO2. In deze laatste oorlog werd de kerk bij luchtbombardementen zwaar beschadigd maar deze werd met behulp van giften weer opgebouwd. Op het moment dat de foto werd genomen (juni 2019) werd de kerk gerestaureerd en was niet voor het publiek toegankelijk. De foto links toont de kerk en de foto rechts het ingangsportaal met een groot mozaïekstandbeeld van de Vredeskoningin. Het beeld is van de hand van de beeldhouwer Emil Sutor. De mozaïeken links en rechts zijn van de schilder Friedrich Stichs. Het mozaïek links stelt met de motieven nacht, verdriet en zwaard de oorlog voor. Het rechter mozaïek symboliseert met de motieven zon, vreugde en bloemen de vrede.

	Links het monument voor de gevallenen uit de Eerste Wereldoorlog in Darlingerode in de Harz (Sachsen-Anhalt). Rechts het monument voor de tien gevallenen uit de gemeente Altenrode  (Altenrode is nu met Darlingerode samen gevoegd).
Het monument voor de gevallenen uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog in Eyserfey in de Eifel.	Bord ter herdenking van gevallen soldaten uit de Eerste Wereldoorlog in de Evangelisch-Lutherse Sankt-Christophorus-Kirche in Friedrichstadt (Sleeswijk-Holstein).	Het monument voor de gevallen soldaten uit de Eerste Wereldoorlog in Bad Pyrmont (Nedersaksen). Op de achtergrond het monument voor de Tweede Wereldoorlog.
	In Kaiserwerth bij Düsseldorf in Noordrijn-Westfalen bevindt zich in de muur van een café aan de An St. Swidbert een gevelsteen ter herdenking van drie in de Eerste Wereldoorlog gesneuvelde soldaten.
Boven: Kommern in de Eifel: Monument voor de gevallenen uit beide wereldoorlogen.	Foto's boven en rechtsboven: Monument voor de gevallen soldaten uit	WO I bij de St. Severinus kerk in Kommern in de Eifel.
	Foto links: Monument in Krefeld (Noordrijn-Westfalen) voor het 2e West- faalse Huzarenregiment No.11, het Reserve Huzarenregiment No.8, het 2e Mobiele Landwehrescadron van het VIe Legercorps en het 4e Mobiele Landstormescadron van het VIIe Legercorps. Het monument is in 1927-29 tot stand gekomen onder leiding van generaal-majoor Freiherr Von Gill- haussen (overleden op 3-9-1928), commandant van eerstgenoemde regi- ment van 1912-1917. Beeldhouwer: Walther Wolff. Architect: Gott- hold Nestler. ***** Foto rechts: Het monument voor de gevallenen uit de Eerste Wereldoorlog in Weyer in de Eifel, geplaatst tegen de muur van de kerk boven op de berg.
	In een speciaal aangelegd parkje bij de evangelische kerk in Bõnninghardt (Kreis Wesel, Noordrijn-Westfalen) staat het bijgaande monument voor de gesneuvelde soldaten uit WO1. Het middendeel bevat in zandsteen de na- men van hen die toen omgekomen zijn. Na de Tweede Wereldoorlog zijn de losstaande panelen links en rechts van het middenstuk geplaatst met de namen van de gevallen soldaten uit die oorlog. Het middenstuk van het mo- nument is uit 1932. De panelen links en rechts zijn er in 1962 bijgezet.
	De foto links laat het monument voor de gevallenen van de Eerste Wereld- oorlog in een parkje in Schladen (Nedersaksen) zien, Het is later aange- past om ook de gevallenen van Wereldoorlog II te herdenken. De foto rechts toont het WO-I-monument in Wasserleben (Saksen-Anhalt) dat later ook tevens aan de gevallenen van de Tweede Wereldoorlog is ge- wijd. Achter dit monument zien we een monument ter herdenking van de gesneuvelde soldaten in de Frans-Duitse oorlog van 1870-71.
	Op de foto links zien we een monument ter herdenking van de Eerste Wereldoorlog in Wolfenbüttel in Nedersaksen. Het is ingebouwd in de muur van een kerkhof. Bij het kerkje van Wolfenbüttel-Linden bevindt zich een monument dat de gevallenen van dit stadsdeel herdenkt (foto rechts).
Hierboven de monumenten voor de gevallen soldaten in de Eerste en Tweede Wereldoorlog in Schleching, Marquartstein en Unterwössen, alledrie in Beieren.
	Soms worden gesneuvelde soldaten niet herdacht met een traditioneel monument of met een gedenkplaat maar met een gedenkboek met de namen en een aantal belangrijke gegevens van de soldaten zoals hier in de Sint Pancratius Kerk in Reit im Winkl in Beieren. Dit boek voor de gesneuvelden in beide wereldoorlogen bevat  naast naam en gegevens ook een foto van de soldaat en het ligt telkens opengeslagen op de betreffende datum.
	Het monument links in een parkje nabij het klooster in het Beierse Ettal herdenkt niet alleen de soldaten die gesneuvelde zijn in de Eerste Wereld- oorlog maar ook die van WO Twee en de oorlogen tegen Pruisen van 1866 en Frankrijk van 1870-71. Het monument rechts in de Ettalerstraße bij de Pfarrkirche St. Peter und Paul in het nabijgelegen Oberammergau herdenkt daarentegen naast de soldaten gevallen in WO Eén ook de ge- sneuvelden uit de eerdere oorlogen vanaf 1812. (foto's links, resp. direct rechts). In de Bedevaartskerk van het iets noordelijker gelegen Wies worden de soldaten uit WO Eén herdacht met een groot bord in de entree. Het gaat hier om de soldaten van de voormalige gemeente Fronreiten, dat nu, even- als Wies, tot de gemeente Steingaden behoort. Het bijzondere is dat op dit bord niet alleen de namen van de gesneuvelde soldaten vermeld staan maar ook van hen die uit de oorlog zijn teruggekeerd.
	Kirche St. Jakobus der Ältere in Winterberg (Noordrijn-Westfalen met monumenten voor de gevallenen uit de Eerste Wereldoorlog (links voor de kerk) en de Tweede Wereldoorlog (foto links). Rechts een detailfoto met de gedenkstenen voor WO I.
	Aan de L540 naar de top van de 842 m hoge Kahler Asten in Sauerland, nabij Winterberg in Noordrijn-Westfalen, bevindt zich een monument van het Westduitse Skiverband ter herdenking van de gevallen leden van de aangesloten skiverenigingen. In 1907 werd in Winterberg zowel een lokale skivereniging als de Skiclub Sauerland opgericht. Uit deze laatste ontstond later het Westduitse Skiver- band. Vanaf het jaar erna werden er op de Kahler Asten skiwedstrijden georganiseerd. Met het uitbreken van de Eerste Wereldoor- log kwam aan deze activiteiten echter een einde. Veel leden van de aangesloten skiclubs vochten aan het front en velen sneuvelden. Alleen al de Winterbergs skiclub verloor 67 leden. Na de oorlog kwam het skileven geleidelijk weer op gang.Eind jaren 20 besloot de Skiclub Sauerland ter ere van hun gevallen leden op de Kahler Asten een monument op te richten (foto links). Het kostte 5.026,32 rijksmark en het werd op 19 oktober 1930 door prof. Scheffen uit Duisburg ingewijd. In de Tweede Wereldoorlog sneuvelden ook weer veel leden van skiverenigingen en na deze oorlog werd het monument ook een gedenkplek voor hen.
Gschwend (Baden-Würtemberg) - Monument WO1	Langewiese (Noordrijn-Westfalen) - Monument WO1+2	Neuastenberg (Noordrijn-Westfalen) - Monument WO1+2
	Uelsen (Noordrijn-Westfalen) - Monument WO1

–.terug naar begin van de pagina.–

********************************************

terug naar de Inleiding Buiten de Fronten

terug naar de Inleiding WO 1

terug de homepage